«صدای صلوات از طرف اعدامی ها بلند شد. ما رفتیم دیدیم خانواده علاوه بر لباس، کیک هم آورده بودند. افسر نگهبان را خواستم و گفتم یک تیزی بیاور با سه تا بشقاب. کیک را تقسیم کردیم و یک قسمت را هم دادیم برای رئیس کل زندان؛ گفتم بگو این شیرینی رای دادگاه امروز است» دادگاهی که حکم به اعدام ۶ نفر از عاملین ترور حسنعلی منصور داد که بعد از فشار مردم و علما به ۴ نفر اعدامی و دو نفر حبس ابد تقلیل یافت.
ائتلاف برای پاسخ به هتک حرمتِ مرجعیت؛
درحالی که حسنعلی منصور حیات سیاسی خود را در گرو تصویب لایحه کاپیتولاسیون و خوش خدمتی به آمریکا میدید حتی به قیمت بی حرمتی به مرجعیت، نمیدانست که قدم به قدم به مرگ سیاسی خود نزدیک می شود. «صدای صلوات از طرف اعدامی ها بلند شد. ما رفتیم دیدیم خانواده علاوه بر لباس، کیک هم […]
درحالی که حسنعلی منصور حیات سیاسی خود را در گرو تصویب لایحه کاپیتولاسیون و خوش خدمتی به آمریکا میدید حتی به قیمت بی حرمتی به مرجعیت، نمیدانست که قدم به قدم به مرگ سیاسی خود نزدیک می شود.
آمریکا پس از کودتای ۲۸ مرداد برای حفظ دستاوردهایش، تعداد مستشاران نظامی خود در ایران را افزایش داد. در کنار آن و برای مصونیت مستشارانش در ایران بدنبال احیای کاپیتولاسیون (حق قضاوت کنسولی) رفت. قانونی که میتواند استقلال و تمامیت ارضی کشوری را در معرض خطر قرار دهد.
کشوری که بتواند برای اتباعش حق قضاوت کنسولی و مصونیت قضایی بگیرد، در واقع حاکمیت کشور امتیاز دهنده برای اتباع، اموال و املاک آنها را از میان برداشته و شخص بیگانه می تواند کشور مزبور را بخشی از خاک خود تلقی کند، حتی می تواند در راستای اهداف استعماری دست اتباع خود برای اقدامات ضد فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را باز بگذارد و مجازات ها را تا سر حد هیچ تقلیل دهد.
چرایی پیگیری تصویب لایحه کاپیتولاسیون توسط منصور
تصویب قانون کاپیتولاسیون ابتدا توسط اسدالله علم و در ادامه توسط حسنعلی منصور دست کمی از قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله نداشت و عدم مقابله با آن به معنای سکوت در مقابل سلطه بیگانه بود به همین خاطر امام خمینی با ان عظمت و هیبت در اعتراض به این قانون وارد شد و اعلام کرد «علمای اسلام به داد اسلام برسید . . . والله مرتکب کبیره است کسی که فریاد نکند»
تنظیم سند کاپیتولاسیون توسط دولت اسدالله علم انجام گرفت اما وظیفه دفاع از این لایحه و شرکت در مجلس سنا و پاسخگویی به پرسش های نمایندگان به عهده دولت منصور بود. حسنعلی منصور که در خاواده انگلوفیل رشد کرده بود و بعدها بسمت آمریکایی ها متمایل شد، تصویب سریع لایحه کاپیتولاسیون را از مجلس خواستار شد چراکه سرنوشتش را با تصویب این لایحه گره خورده می دید.
منصور بقای خود در عرصه سیاسی را در گرو تصویب لایحه کاپیتولاسیون می دید، البته ۹ میلیون دلاری که بابت آن از آمریکایی ها گرفته بود نیز در تلاش وی برای تصویب آن بی تأثیر نبود. به همین خاطر منصور تلاش می کرد این دسته گل را به دوستان آمریکایی اش پیشکش کند.
البته در این بین محمدرضا شاه نگران بود مردم و علما علیه تصویب این لایحه شورش کنند به همین خاطر اجازه داد برخی نمایندگان مجلس مخالفت ظاهری با لایح داشته باشند ، بدین دلیل مخالفت ظاهری عنوان می شود چراکه بعد ها شاه بی پرواترین منتقدان لایحه را به مقامات مهمی گماشت!
دروغ هایی که خود آمریکایی ها را نگران کرد
حسنعلی منصور در پاسخ به اعتراضات عنوان می کرد اعتراض ها نسبت به لایحه کار مغرضین و ستون پنجم بیگانگان است! دروغ های منصور در دفاع از لایحه به حدی بود که خود آمریکایی ها را هم نگران کرده بود. ناصر یگانه وزیر مشاور منصور در جواب به نگرانی آمریکایی ها گفت: دولت درباره شمول مفاد لایحه هیچ شک و تردیدی ندارد اما نخست وزیر به علل سیاسی لازم دانست در بیانات خود چنین وانمود کند که شمول لایحه محدود است. در آخر این لایحه در مجلس سنایی که اکثر اعضای آن در حال خماری بودند به تصویب رسید و در مجلس شورای ملی هم با موافقت نمایندگان همراه شد.
با تصویب این لایحه مردم احساس کردند غرور، استقلال و حیثیتشان بدست آمریکایی ها افتاده است. امام خمینی نیز دو اقدام علیه تصویب کاپیتولاسیون کرد، یکی سخنرانی عمومی بود و دیگری صدور اعلامیه که توسط هیات های موتلفه در سراسر کشور پخش شد. امام در اعتراضات خود اعلام می کرد دولت سند بردگی ملت ایران را امضا کرد و عوامل آن را خائن به کشور و ملت و اسلام معرفی کرد.
هزینه این اعتراض ها، تبعید امام به ترکیه بود.البته فردوست می گوید تبعید امام خمینی طرح آمریکایی ها بود که محمدرضا شاه از اجرای آن می ترسید و مخالف بود اما منصور او را راضی کرد.
هزینه این اعتراض ها، تبعید امام به ترکیه بود. ساواک در اطلاعیه ای اعلام کرد اقدامات خمینی علیه منافع ملت، امنیت، استقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده شد به همین خاطر وی به ترکیه تبعید شد. البته فردوست می گوید تبعید امام خمینی طرح آمریکایی ها بود که محمدرضا شاه از اجرای آن می ترسید و مخالف بود اما منصور او را راضی کرد.
دلایل ایجاد مبارزه مسلحانه
رژِیم پهلوی قصد داشت با تبعید امام به خارج کشور یک حرکت و جریان را که موجودیت رژِم را هدف گرفته بود از صحنه سیاسی و افکار عمومی کشور حذف کند؛ چراکه اعتراضات امام خمینی هل دادن رژیم پهلوی در یک بن بست سیاسی در داخل بخاطر عدم مشورعیت و پیپلماسی در خارج بخاطر بی اعتبار شدن تبلیغات رژیم درخصوص اصلاحات بود.
با تبعید امام و سرکوب مخالفان سیاسی و مذهبی و ایجاد فضای خفقان و وحشت، آرامش و امنیت ظاهری برای اجرای برنامه های شاه بوجود آمد. خفقان که شدید شد و برخورد های پلیسی رژِم رواج پیدا کرد، بسیاری از آنانی که به مبارزه اعتقاد نداشتند، به مبارزه مخفی و مسلحانه روی آوردند. یکی از گروه هایی که مبارزه مسلحانه را در پیش گرفت هیات های موتلفه اسلامی بود که بر حرکت خود مبارزه مثبت نام نهاد.
بعد از سقوط رضاشاه فضا برای حضور اجتماعی مخالفین و مردم و احزاب بازتر شد. گروه های مذهبی هم این امکان را یافتند که مجالس وعظ و عزاداری خود را که در دوره رضاشاه محدود شده بود، دوباره رونق دهند. مهمترین گروه مذهبی فعال در آن دوره گروه فداییان اسلام به ربهری نواب صفوی بودند. این گروه که از لحاظ سیاسی عملگرا بودند و حرکات و اقدامات این گروه در مبارزات انقلابی و مشی مبارزه مسلحانه پس از دهه ۴۰ توانست الهام بخش برخی از گروه های مذهبی شود که در رأس آن هیات های موتلفه اسلامی بود.
شکل گیری هیات های موتلفه اسلامی
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ و و اعدام رهبران گروه فداییان اسلام، فعالیت های علنی صورت مخفی به خود گرفت اما پس از مدتی و با سیاست های ضد دینی و فرهنگی رژِم پهلوی، باعث شد مذهبی ها فعالیت سیاسی و اجتماعی خود را دوباره آغاز کنند.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ و و اعدام رهبران گروه فداییان اسلام، فعالیت های علنی صورت مخفی به خود گرفت اما پس از مدتی و با سیاست های ضد دینی و فرهنگی رژِم پهلوی، باعث شد مذهبی ها فعالیت سیاسی و اجتماعی خود را دوباره آغاز کنند. دراین بین سه گروه فعالیت بیشتری داشتند که هیات های موتلفه اسلامی هم از اأتلاف این سه گروه تشکیل شد، این سه گروه شامل ۱- جبهه مسلمان آزاده (مسجد امین الدوله) ازجمله افراد آن شهید عراقی و مرحوم عسکر اولادی ۲- مسجد شیخ علی ازجمله افراد آن شهید امانی و لاجوردی و ۳- اصفهانی های مقیم مرکز.
پس از اتفاقات اوایل دهه ۴۰ ازجمله لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، رفراندوم انقلاب سفید و غائله فیضیه ، امام خمینی این سه گروه را دعوت کرد و آنان را با یکدیگر آشنا ساخت و فرمود حالا که شما مسلمانید و فعال بیایید باهم کار کنید و موتلف شوید. شهید عراقی هم با استفاده از جمله امام پیشنهاد نام “هیات های موتلفه اسلامی” را داد.
تشکیلات موتلفه بخش های مختلفی را به همراه داشت که شورای روحانیت بخش اصلی آن به شمار می رفت. بدلیل احتمال زندانی شدن امام و در دسترس نبودن امام پینشهاد شد گروهی از روحانیون مسئولیت هماهنگی تصمیمات با شرع را بر عهده بگیرند که اعضای آن آنچه که در اکثر اقوال آمده شهیدان مطهری و بهشتی، محی الدین انواری، مولایی با همکاری شهید باهنر و مرحوم رفسنجانی بودند.
اصول عقیدتی و سیاسی موتلفه برخاسته از فقه و فقاهت و تحت نظر شورای روحانیت موتلفه بود. این گروه پس از تصویب کاپیتولاسیون و تبعید امام خمینی معتقد بود به روحانیت توهین شده است و استقلال کشور از بین رفته است و مبارزه منفی که بیانیه دادن بود نیز به نتیجه نرسیده است و باید مبرازه مثبت شکل گیرد.
مبارزه مثبت موتلفه برای مقابله با رژیم پهلوی
در این مرحله موتلفه تصمیم به ایجاد شاخه نظامی خود گرفت که توسط شهید عراقی و امانی شکل گرفت. آنان بدنبال ترور چندین نفر از رژیم پهلوی بودند که در انتها به این نتیجه رسیدند که باید حسنعلی منصور را ترور کنند. آنان منصور را مسئول اوضاع پیش آمده می دانستند.
موتلفه ای ها برای اقدام خود بدنبال مجوز از سوی امام خمینی بودند اما امام با این نوع مبارزه موافق نبودند. امام خمینی معتقد بودند با کشتن یک نفر دیگری جایگزین می شود چه بسا وضع بدتر شود، با این ترور نهضت ایران را در جهان تروریستی معرفی می کنند و اینکه امنیت کشور با مخاطرات جدی مواجه می شود. امام می فرمودند آموزش نظامی خوب است اما اقدام مسلحانه نکنید.
ماجرای فتوا گرفتن موتلفه برای ترور
موتلفه که معتقد بود برای شکستن جو آ زمان باید اقدامی کند، تلاش های زیادی برای برداشتن این نهی امام خمینی کرد. عیکراولادی در این رابطه می گوید یکی از دلایلی که باعث تاخیر ترور شد نهی امام در مورد آن بود. موتلفه ای ها برای اینکه این نهی را بردارند بدنبال فتوا گرفتن از دیگر مراجع بودند. قوال بسیاری درباره صادرکننده جواز شرعی ذکر می شود ازجمله شهید مطهری، فومنی و آیت الله میلانی که قول اکثر بر روی آیت الله میلانی است.
جمله ای از شهید مطهری هم وجود دارد که گفته است تا چند نفر از سران این رژِیم به زمین نیوفتد این خفقان از بین نمی رود.
مواضع شورای روحانیت موتلفه هم بگونه ای بود که نهی و مخالفت از آن برداشت نمی شد برای مثال آیت الله انواری که خود بر این اقدام موافق بود، جمله ای از شهید مطهری هم وجود دارد که گفته است تا چند نفر از سران این رژِیم به زمین نیوفتد این خفقان از بین نمی رود.
عسکراولادی در مصاحبه ای گفت: عمده نظرات این بود که پس از تبعید امام اگر کاری انجام نشود تمام زحمات هدر میرود. اقدام موتلفه اقدام مسلحانه نبود بلکه مجازات خائنین بود. ما فتوای عام امام خمینی را داشتیم که فرمودند هرکس این لایحه را نوشته خائن است، فتوای خاص را هم از آیت الله میلانی و دیگران گرفته بودیم.
عملیات بدر در ۱۷ ماه رمضان مقابل ساختمان مجلس
در نهایت همزمان با سالروز غزوه بدر مصادف با ۲۶ خرداد ۱۳۴۳ اعضای شاخه نظامی موتلقه اقدام به ترور حسنعلی منصور مقابل مجلس شورای اسلامی می کنند. در این باره ۳۴ نفر دستگیر می شوند که شهیدان بخارایی، نیک نژاد، صفارهرندی و امانی به اعدام و چند نفر دیگر ازجمله شهید عراقی به حبس ابد محکوم می شوند.
آنچه از ترور حسنعلی منصور در سال ۴۳ برداشت می شود این است که از نظر سیاست داخلی به رژیم نشان داد تبعید امام را نباید نقطه حذف حرکت ایشان تلقی کنند و ورشکستی سیاست رژِیم و سرکوب خشن حرکت های روحانیت و امام را نشان می داد.
دیگر تأثیری که ترور حسنعلی منصور داشت، این بود که مبارزه مسلحانه بدون سازماندهی و تدارکات ویژه به یک شیوه برخورد کارآمد در مبرازه با رژیم پهلوی تبدیل شده است.
علاوه بر این سیاست های رژِیم پهلوی را در قبال مسائلی که یک طرف آن روحانی و مردم بودند دچار حالت انقباضی کرد و از یکه تازی رژیم کاست. همچنین در افشای ماهیت تحولات اجتماعی جامعه در خارج کشور موثر واقع شد.
در پایان نیز ترور حسنعلی منصور رژِم را به نوعی مجاب به تجدید نظر در رابطه اش با امام و فعالان سیاسی آن دوران وادار کرد.
منابع:
۱٫ کتاب دایره المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی/ جعفر شیرعلی نیا/ نشر سایان چاپ ۱۳۹۳
۲٫ مقاله شروع حرکات مسلحانه گروه های اسلامی و یک سند/شهرام یوسفی فر/مجله ۱۵ خرداد/شماره ۲۸
۳٫ مقاله شکل گیری موتلفه اسلامی/محمدحسین پورقنبر/مجله جامعه شناسی تاریخی/دوره ششم شماره ۱
۴٫ مقاله آیا ترور حسنعلی منصور با فتوا بود؟/کاظم مقدم/موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
۵٫ مقاله بررسی مناسبات دو گروه مذهبی اسلام گرا قبل از انقلاب اسلامی/روح الله مهدیزاده/ مجله خردنامه/شماره ۱۰
۶٫ مقاله کاپیتولاسیون و زمینه های سیاسی و اجتماعی اعدام انقلابی منصور/ حسن شمس آبادی/ مجله پانزده خرداد/شماره ۲۴و۲۵
۷٫ مقاله در مسیر تاریخ (تاریخچه تشکیل و فعالیت حزب موتلفه)/فرهاد کرامت/مجله زمانه/ شماره ۶۶
۸٫ مقاله خطای بزرگ منصور/منیژه صدری/ مجله زمانه/مهر۸۳/شماره ۲۵
۹٫ مقاله راست قامتان؛ سربازان همیشه تازه نفس امام/مجله نامه جامعه/شماره ۱۲
۱۰٫ مقاله حسنعلی منصور/فصلنامه مطالعات تاریخی/ سال ۱۳۸۳/ شماره ۵info